Bu yazıyı resimleri sayfa formatında gösterilemediği için word dosyası formatında görüntülemek ve okumak için buraya tıklayınız

Kelebek Etkisi, bir sistemin başlangıç verilerindeki ufak değişikliklerinin, büyük ve öngörülemez sonuçlar doğurabilmesine verilen isimdir. Bu kuramı ilk olarak 1963 yılında meteorolog Edward N. Lorenz adlı bir bilim insanı, bilgisayarında hava durumlarıyla ilgili hesaplar yaparken bulmuştur. Edward N. Lorenz, ilk hesaplamasında 0,506127 sayısını başlangıç verisi olarak kullanmış; ikinci hesaplamada ise, ondalıksayı temsillerindeki (binler basamağı sonrasındaki değerleri) çıkararak 0,506 sayısını kullanmıştır. İki sayı arasında sadece–ve–sadece yaklaşık 1/1000 (binde bir), yâni bir kelebeğin kanat çırpmasının yarattığı rüzgârla eşdeğerde fark olmasına rağmen, süreç içindeki ikinci hesabın, birinci hesaba karşın çok daha farklı neticeler verdiğini bulgulamıştır.

Elbette ki, Lorenz’in sanal dünyasında geçerli olan kurallar Newton’un kānunlarından yola çıkarak kurulmuş deterministik kurallardır. Lorenz, ilk başta bu deterministik sistemi anlamayı başarırsa, atmosfer olaylarını da belli bir yaklaşıklıkla anlayabileceğini ve de tahmin edebileceğini düşünüyordu.

Yaklaşık aynı tarihlerde Von Neumann adlı diğer bir bilim insanı da Yüksek Araştırmalar Enstitüsü’nde benzer bir düşünceyle atmosfer olaylarını anlamaya çalışıyordu. Von Neumann da, atmosferin deterministik bir modelini kurarak hava durumuna istediği gibi müdahâle etmek amacını gütmekteydi. Von Neumann’a göre hava hareketleri deterministik bir sistemdi ve yeterince güçlü bir bilgisayar ve yeterli sayıda gözlemle pekâlâ bu sorunun üstesinden gelinebilirdi. Ancak o tarihlerde bilgisayarların gücü ve kapasitesi yetersiz olduğu için Von Neumann, öncelikle daha güçlü bilgisayarlar geliştirmeye ağırlık vererek bir başka açıdan bu kurama katkıda bulunuyordu.

Lorenz ise, kendi sistemini biraz daha incelediğinde sadece 3 denklemin hava olaylarını taklit etmeye yeteceğini görmüştü. Basitleştirilmiş denklemlerini daha iyi yorumlayabilmek için bir başka yöntem geliştirdi. Sonunda, normalde sayılardan oluşan çıktıyı (çizelgeyi) bir yazıcı ile görünür hâle getirmeyi başardı. Böylelikle atadığı herhangi bir parametrenin zamanla nasıl değiştiğini bir bakışta görebiliyordu.

Lorenz 1961 yılında, bu ardışık dizilerden birini ayrıntılarıyla incelemeye karar verdi. Bunu görebilmek için ise tüm sistemi baştan başlatmak yerine ortalardan bir yerden başlattı. Makineye başlangıç değerlerini yükledi bir saat kadar sistemi çalışması için serbest bıraktı. Bir saat sonra çıktılara baktığında ise hiç beklemediği bir durumla karşılaşmıştı..! Sistem bir öncekinden çok daha farklı bir çıkış üretmişti! Bu duruma oldukça şaşıran Lorenz, ilk başta bilgisayarındaki vakum tüplerinden birinin yandığını düşünmüş, ancak teknik bir aksama olmadığını görünce, kısa bir süre sonra şok edici gerçeği fark etmişti. “Kelebek Etkisi” ya da Başlangıç koşullarına hassas bağımlılık.

Lorenz, altı haneli kesirli bir sayı olan başlangıç değerini (0,506127) değil de, sadece üç basamak olarak (0,506) girmiş ve doğal olarak, binde birlik bir farkın sistemi o kadar da etkileyemeyeceğini düşünmüştü. Aslında bu varsayım akla uygundu, çünkü geleneksel (Deterministik) fizikte, girişteki ufak değişimlerin çıkışta da ufak değişimlere yol açacağı düşünülmekteydi. Kural olarak, neredeyse doğru bir girişe karşın, yine neredeyse doğru bir çıkış elde edilmeliydi. Oysa Lorenz’in sistemindeki simülasyona göre hava akımlarındaki bu önemsiz değişiklikler çok büyük doğal felâketlere dönüşebilmekteydi.

Lorenz, Kelebek Etkisi adını verdiği bu durumu, sonunda doğru analiz ederek meteorolojik olayların tahmin edilemeyecek kadar karmaşık olduğunu betimleyen bir makāle yazdı. Doğal olarak, Von Neumann bu görüşe karşı çıktı. Ancak, onun çalışmalarıyla hayat bulan bilgisayarlar ve yazılım teknolojisi ilerledikçe, tüm veriler ve bulgular, bir kez daha Lorenz’in haklılığını hiçbir şüpheye yer bırakmayacak şekilde ortaya koyuyordu. Bu süre içinde, Kelebek Etkisi’ne teknik bir isim de verilmişti: Başlangıç koşullarına hassas bağımlılık.[1]

Lorenz'in 1963’de yayınlanan orijinal araştırmasında; ilk başlarda, bir martının kanadını çırpmasının hava durumunu sonsuza dek değiştireceğinden bahsedilmekteydi. Daha sonra verdiği konferanslarda ise Lorenz, martıyı daha romantik olan kelebek imgesiyle değiştirdi. Çünkü, aşağıdaki resim, Lorenz Differensiyal Denklemleri’nin AB-3 metodu kullanarak simule edildikten sonra, x ve z eksenlerinin birbirine karşı çizilmesi sonucunda elde edilmiştir. Doğal olarak bu sonuç çizelgesi, birçok kişi tarafından bir kelebeğe benzetilmekteydi. Bu nedenle bu kuramın adı, yaygın kullanımıyla “Kelebek Etkisi” adıyla bilim çevrelerinde de kabul gördü. 

Yeni şekliyle ve adıyla “Kelebek Etkisi” adı verilen bu kānuna göre, evrenimiz asla–ve–asla belirgin, lineer, deterministik dengeler, nedenler ve sonuçlar üzerine kurulu değildir. Bu durum sadece yanılsamalı olarak beynimizin kategorize ettiği ve adına da ‘Bilim’ dediği bir klasifikasyondur. Gerçekte, sarmallı bir şekilde süreçlenen, katlanan, etkileşimsel etki ile ardışık düzeneklere eklemlenen, kurallarını bilemediğimiz kaotik bir fizikten söz ediliyor.[2]

Bu yeni paradigmaya göre, Hindistan dağlarında bir kelebeğin kanat çırpışı, Amerika’da başlayacak olan bir kasırganın tetikleyicisi olabilir… Elbette ki, bu kuram, diğer bilimsel alanları derinden etkilemiş ve birçok açıdan yeni ufuklar açmıştır. Bu nedenle, Ekonomi’den Siyâset’e, Jeolojiden Astronomi’ye değin, tüm paradigmalar yeniden kendilerini ve kuramlarını gözden geçirmek zorunda kalmışlardır.

Doğal olarak bu olguya dikkat kesilen psikiyatrlar da, artık küçücük bir gülücük bile, evrene katacak olduğu pozitif enerji sâyesinde —veya kelebeksi pozitif katkıyla— Boğaz köprüsünde intihâr etmeye yeltenen birisinin hayatını kurtarabilir diye düşünmektedirler! Ancak bu bulgulama doğu toplumlarına intisâbı olan bizim coğrafyamız için çok da yeni değildir. Çünkü, bir hâdîs–i şerîfte belirtildiği gibi: "Gülümsemek sadakādır ve sadakā ömrü uzatır." İşte alın size Kelebek Etkisi!

Düşünüyorum da, gerçekten de sufî geleneğin sık sık atıfta bulunduğu gibi, evrenimiz tekbir organizma ya da canlı olabilir mi? Ya da başka deyişle, kendimize iyi bakmakla, aslında evrenimize ya da galaksimize iyi bakıyor olabilir miyiz?  Ya da tam tersi, evrenimize ve çevremize iyi bakmakla, aslında kendimize de iyi bakıyor olabilir miyiz, acaba?

Neyse, biz şimdilik buradaki denememizde bu konuya girmemeye özen göstererek daha çok “Kelebek Etkisi” adı bilinen bu kaotik dengenin ya da simülasyonun ana kavramları ile psikoterapi yaşantısı ve de bilinçaltının psiko-dinamiği arasında benzerlikler, eşlekler, örtüştürmeler, bağdaştırmalar, indirgemeler ve de kıyaslamalar yaparak; son tahlilde ortaya tartışılabilir, ama özgün, kuramsal bir çerçeve koymaya çalışacağız.

Psikiyatrinin sentaksına ve jargonuna geçmeden önce dilerseniz bu izlek üzerinde, ilk olarak kaotik fiziğin kavramsal haritalarını özetleyerek makālemizin epistemolojik arkaplanını yapılandırmaya çalışalım:

Kaotik Fiziğin Mini Sözlükçesi

Quarklar (Atom–altı Parçacıklar): Quarklar, maddenin yapıtaşları olarak tanımlanırlar. Maddenin bölünemez düzeyi olarak ta bilinirler. Quarklar son derece kararsız ve hareketlidirler. Bir quark hangi yörüngede yer alacağına karar vermeden önce diğer bütün yörüngeleri aynı ânda dolaşabilir. Bu kararsızlık niteliksel olarak ta kendini gösterir. Örneğin quarklar, zaman zaman dalgacık, zaman zaman da tanecik olarak seyahatlerini sürdürürler. Bu anlamda çift karakterli oldukları da söylenebilir. Üstelik bir atomun ya da quarkın yerini tespit ettiğinizi öngördüğünüzde, aslā o ândaki hızını hesaplayamıyorsunuz! Paradokssal olarak, aynı şekilde bir atomun hızını hesapladığınızda ise, bu kez de yerini saptayamıyorsunuz! Gerçekten de, atom-altı dünyâda, tam bir kaotik belirsizlik hâkim. Çünkü atom altı parçacıklar;

a)       Sürekli, Kararsız

b)       Süreksiz, Kararlı

c)       Sürekli, Kararlı

d)       Süreksiz ve Kararsız,

bir şekilde hareket etmektedirler. Aynı zamanda Quarklar; bu rölativitenin yanı sıra, ayrıca hem dalgacık hem tanecik olma özelliğiyle sürekli bir salınım hâlindedirler. Bu salınımın dinamiğini günümüzün teknolojisi ile ya da en yüksek matematik denklemleriyle bile anlamak kesinlikle mümkün değil!

Özetle; dalgacık ve tanecik arasında var-oluşsal bir salınma gösteren atomların aynı şekilde süreksizlik ve süreklilik ve de kararsızlık ve kararlılık dörtleminde de amorfik (belirsiz) bir seyahat yaşadıkları için, bu nedenle bütün bu sayıltıları, girdileri ve nominal değerlerin içersinde yer aldığı bu denklemi ancak–ve–ancak “Kesinsizlik”le eşitleyebiliyoruz. Şâyet bu eşitliği kuramazsak o zaman gezegenimizde kesinlikle–ve–kesinlikle bir hayattan da söz edemeyiz. Bu soyut mantığı kabaca aşağıdaki gibi formüle edebiliriz:

Dalgacık Tanecik

                       RÛH (GİFTED SOUL)

Bu empirik formüle baktığımızda, size şu örseleyici soruyu sormak istiyorum: Dalgacık ve tanecik ikiliğinden neşet eden, süreksizlik–süreklilik ve kararsızlık–kararlılık uzayında salınan sürecin (etkileşimsel etkinin) kesinsizliğe gebe kalan mucizevî doğumu veyâ sonucu nasıl oluyor da “Hayat” olabiliyor. Bu kaos değil de nedir?

Bunu ancak–ve–ancak Rûh’un hakikāti ile ya da her var–oluşun rûh ile olan rabıtasına veyâhût ta rûh’a olan intisabıyla ve özellikle de her varlığın bahşedilmiş (gifted) bir ilâhîlik taşımasıyla açıklayabiliriz. Bu epistemolojik ve ontolojik güzergâh, sanırım bizi yine sûfî gelenekle buluşturmaya aday görünüyor. Ancak biz burada yine bu konuya değinmeden yolumuza devam etmek ve sâdece Koas Teorisi’nin psikoterapiler ile bilinçaltının işleyişi arasındaki tekābülüyetleri tespit etmeye ve tartışmaya açmaya çalışacağız.

Deterministik — Non–Deterministik İşleyim: Yukarıdaki denklemde göründüğü gibi, hayatın ve yaşamın doğasında ya da kendini temellendirmesinde katıksız bir zorunlu neden–sonuç ilişkisinden söz edemiyoruz. Bilimin kendini var ettiği alan, bir şey’in hayat bulduktan sonraki süreçlerinin etkileşimini adlandırmaktan öteye geçemiyor. Ancak o şey’in hayat bulana kadar, ya da vücûda gelene kadar geçirmiş olduğu akıl almaz gizemli yolculuk ise, hâlen bizi ve bilim çevrelerini derin derin düşündürüyor.[3]

Dolaysıyla sadece zorunlu, belirli ve kānunlaşmış neden sonuç ilişkilerinin değil; akıl almaz şekilde kuralsız, kararsız ve süreksiz olan neden sonuç ilişkilerinin de hayata ve yaşama enerji kattığını, iç dünyâmızı şekillendirdiğini, ekolojimizi çeşitlendirdiğini ve son tahlîlde var-oluşun giz perdesinin arkasından yaşamımıza “hayat” verdiğini kabûl etmek durumundayız.    

Lineer — Non–Lineer İşleyim: “Doğrusal Olan” ve “Doğrusal Olamayan” vetirelerini tanımlayan bu nosyonlar da bilimin gramerinin yaratmış olduğu sınıflandırmalar olarak önümüzde durmaktadır. Kozmos’u böylesine indirgeyerek zapt–u rabt altına almaya çalışmak; Bilim’in Tanrı’nın yerine tutkulu bir şekilde geçmeye çalışmasının çocuksu inisiyaklarını andırıyor. Bilim, ne kadar esrarını çözemese de; Tanrı, hiçbir şekilde doğrusal ve öngörülebilir olmayan şe’niyle kendi eşsiz senfonisi icrâ etmeye, rözenansı kaçırmamaya, zar atmamaya, rastlantısallığa yer bırakmamaya özen göstererek, kendi şânına ve rubûbiyyetine yakışır şekilde Yok’tan var–etmeye veyâ ufacık bir girdiyle bile —hattâ kelebeğin kanat çarpmasıyla bile— iklimler yaratmaya ve ekoloji değiştirmeye devam ediyor!

Belirsizlik İlkesi: Yukarıdaki tespitlerle ilintili olarak yolumuza devam edersek, Kosmos’un mikro düzeyden makro düzeye değin belirsizlik ilkesinin —aslında ilâhî şe’nin— maestroluğunda kozmik dansına devam ettiğini, bazen bir kuğunun yüzüşünde dinginleşip ilhâm verdiğini; bazen de, Akçaabat’ın Zigsara Horonu’nda olduğu gibi kıpır kıpır silkelenerek kozmosun ritmini yakalamaya çalıştığını gözlemleyebilirsiniz.

Bu med-cezîrler arasında salınan ve bir karar bulmak sevdasında olan, ancak her defâsında bîkārar olan hayatın kendisi için “Belirsizlik İlkesi” her ân yeni bir doğumun yeşereceği mahrem bir rububîyet zemini olarak önümüzde duruyor. Bu anlamda belirsizlikten şikâyetçi olmak yerine, belirsizlikle döngüsel yaşamaya ve bu kozmik dansa katılarak, yaşam içinde kendi sesimizle, yazımızla, kokumuzla, şiirimizle, yetiştirdiğimiz öğrencilerimizle, yaptığımız bir tablo ile, yaktığımız türkü ile, yaşattığımız folklor ile, gülümsediğimiz insanlar ile, sevindirdiğimiz çocuklar ile, —kısacası her ne şekilde olursa olsun güzel tını ile— bu ilâhi senfoni içinde bir nota olabiliyor muyuz, işte bütün mesele bu! Şâirin dediği gibi “Kubbede kalan hoş sedâ olabilecek miyiz acaba?”

Belki de yaşamın mucîzeviliği burada! Yaşam, bizi bir anda kozmik bir dansa dâvet ederek, yayla yolunda göç türkülerinin söylendiği bir müzikalle buluşturuveriyor! Heidegger’in dediği gibi, bu dünyaya fırlatılmış olmak o kadar da kötü bir anlam içermemeli bence! Ya da Albert Camus’un dediği gibi bizler bu dünyaya tanrısal mekândan, dönüşü olmayan günâhkârlıkla veyâ bir kovulmuşlukla fırlatılıp atılmış değiliz!

Bir ânda kendimizi bu kaosun içinde buluyor olmak, ilk etapta bize bunları düşündürtüyor olabilir. Ama sayıklamayı ve ah–û figān etmeyi bırakıp ta etrafımıza göz kulak kesildiğimizde, nereye bakarsak bakalım tanrısal bir müzikal görebilecek, sûfî gelenekte olduğu gibi o ân’ın ve şe’nin deminde seyrânî olacak ve bu eşsiz senfoniye sessel bir zenginlik katabilmek için “O” hamurkâr bestecinin notaları arasında yer almaya çalışacağız… Yoksa, modern insanın çekindiği gibi ya da anksiyete bozukluklarında görüldüğü gibi “Belirsizlik” travmatik bir köken değil; tersine, otantik bir bestenin en seçkin ezgileri ve müzikal ritimleri arasında yer alabilmek için bize sunulmuş eşsiz bir fırsattır, diye düşünüyorum.  

Kaos’un gramerini kısaca ele aldıktan sonra, şimdi de dilerseniz Psikodinamik Terapiler’in grameri ile Kaos’un grameri arasındaki tekābüliyetleri yakalamaya çalışalım. Ama ilk önce, önceki diyagramımızı yeniden yapılandırarak kendimize daha anlaşılabilir bir yol haritası çizmemiz gerekiyor. İşte yeni diyagramımız:

Duygu Biliş

                      RÛH (GİFTED SOUL)

Yukarıdaki diyagrama dikkat edilirse, Kaos Teorisi’nin grameri ile Psikodinaminin “duygu–ve–biliş” kiplerini senkretik (bağdaştırıcı) bir gayret eşleştirmeye çalıştık. Ancak bu kuramsal yaklaşımımızın tam anlamıyla anlaşılabilmesi için ayrıca aşağıdaki operasyonel tanımları da yapmak durumundayız. İşte argümanlarımız ve tanımlamalarımız;

1-Quarklar, nasıl ki çift karakterlidir, aynen öyle de düşüncelerimiz de çift karakterlidir.

2-Quarklar ya da fotonlar, nasıl ki gâh tanecik gâh dalgacık olarak çift karakterli seyahat ederler; aynen öyle de, düşüncelerimiz de çift karakterli olarak, ya “Duygu” türevinde ya da “Biliş” türevinde seyahat ederler.

3-Nasıl ki, Quarklar dalgacık özelliği gösterirken tanecik özelliği gösterme yeteneklerini de potansiyel olarak yanlarında taşırlar; veyâhût ta tam tersi, nasıl ki bir Quark tanecik olarak seyahat ederken potansiyel olarak dalgacık özelliği gösterme yetisini de latent (gizil) olarak doğasında taşır. Aynen öyle düşüncelerimiz de; duygusal bir kipte oldukları zaman potansiyel olarak bilişsel bir yük taşırlar. Ya da tam tersi; düşüncelerimiz, bilişsel bir kipte oldukları zaman bile potansiyel olarak duygusal bir yük taşımaktadırlar.

Bu anlamda, aşağıdaki Ying-Yang şeklinde görüldüğü gibi düşüncelerimiz de, tıpkı Quarklar gibi duygusal ve bilişsel özellikte olabilecek bir ikilik taşımaktadırlar. Şöyle ki; düşüncelerimizde duygusal bir sentaks veyâ temâ baskın olduğu zaman bilişsellik örtülü bir potansiyel olarak sahne arkasında yer alıyor veya bilinç altına itiliyor; ya da tam tersi, düşüncelerimizde bilişsel bir sentaks veyâ temâ baskın olduğu zaman da, bu kez duygusallık kipi örtülü bir potansiyel olarak sahne arkasında yer alıyor ve bir zaman sonra da bilinçaltına itiliveriyor.  

Ying-Yang sembolünde olduğu gibi,

her iki yana savrulan akış,

kendi içersinde doğal olarak bulunan

karşıtından kesitsel bir “öz” taşımaktadır.

4-Bir Quark’ın yerini tespit ettiğimizde, hızını kaybettiğimiz gibi, Bir “Duygu”nun odağını veyâ mahiyetini bulguladığımızda bilişsel kipini kaybederiz.

5-Bir Quark’ın hızını tespit ettiğimizde, yerini kaybettiğimiz gibi, Bir “Biliş”in odağını veyâ mahiyetini bulguladığımızda ise duygusal odağını ya da kipini kaybederiz.

6-Nasıl ki, bir Quark’ın dalgacık mı yoksa tanecik mi olduğunu kendi zâtından değil de, yaratmış olduğu kozmik etkiden ya da etkileşimde bulunduğu diğer bileşenlerden anlayabiliyoruz; aynen öyle de, bir düşüncenin duygusal mı yoksa bilişsel mi olduğunu kendiliğinden değil, etkileşimde bulunduğu diğer organlardan, ses tonundan, beden dilinden ya da sırtında yolculuk yaptığı seçili kelimeden vs.’den anlayabiliyoruz.

7-Bir Quark’i sıkıştırdığınızda tepkisi, hızı, ve hareket kābiliyeti ve yeni bir yörünge arama ihtiyacı daha çok arttığı gibi, bir duyguyu veya bilişi de bilinçaltına sıkıştırdığınızda ve bastırdığınızda komplekse ve nevroza dönüşerek kendine yeni bir platform aramakta; ve irticâlen yâ rüyalarda, yâ esprilerde ya da dil sürçmelerinde kendine boşalabileceği alternatif kanallar bulmaya çalışmaktadır.

8-Kaos’un doğasında ve atom–altı âlemde zorunlu bir neden–sonuç ilişkisi (determinizm) olmadığı gibi, bilinçaltında ve bilinçaltının doğasında da zorunlu bir neden–sonuç ilişkisi yoktur.

Bundan da önemlisi, davranışlarımızın repertuar uzayını büyüttüğümüzde, seçimlerimizin de yukarıdaki diyagramda olduğu gibi;

a)Sürekli, Kararsız,

b)Süreksiz, Kararlı,

c)Sürekli, Kararlı,

d)Süreksiz ve Kararsız,

bir şekilde yaşam atlasında salındığını ve o ânki yaşamımıza, küçücük seçimler veya girdiler türevinde dahil olarak, yaşamımızın genel gidişâtını kökten değiştirecek başka senaryolara veyâ yeni sapaklara bizleri sürüklediğini sık sık gözlemleyemekteyiz.

Seçimlerimizi, birim davranışlar olarak düşündüğümüzde, ufacık, tesirsiz ve önemsizmiş gibi görünmelerine karşın; seçimlerimiz, yaşamsal sistemimize girdiklerinde tetiklemiş oldukları açılımlarla, yaratmış oldukları sınırlılıklarla, neden oldukları kısıtlılıklarla veyâ yol vermiş oldukları yeni fırsatlarla adetâ yaşantımızda “Kelebek Etkisi” yaratmaktadırlar. İşte bu nedenle olsa gerek; seçimlerimiz, bizi bir ânda kaos ile dinginlik arasında savurarak, yaşamımızı hiç de tahmîn edemeyeceğimiz bir şekilde kökünden değiştirebilmektedirler!

Bu anlamda, Quarkların atom-altı âlemde yaratmış olduğu dalgacık–tanecik ikiliğindeki etki ile, duygu ve bilişlerin rûh dünyâmızda yaratmış olduğu kelebeksi etki arasında birebir bir özdeşlik olduğu gibi, aynı şekilde davranışlarımızın ve de seçimlerimizin de total olarak Evet–Hayır ikiliğindeki etkileşimlerinin, tüm yaşantımızda başlatmış olduğu kaotik etkiler arasında birebir paralellik, türdeşlik ve de sistemik bir akrabalık vardır, diye düşünüyorum.

Hattâ, atom-altı dünyamız ile rûh dünyamız, son tahlilde yaşadığımız dış dünyamız ve hayatımız da; sürekli olarak “Kelebek Etkisi” olarak modellendirilen bu kaotik denklemi kullanarak kozmik dansına devam etmekte, işlerlilik kazanmakta ve son tahlilde de yek ve tek bir organizma gibi hareket etmektedir!   

Bu konuda, yeri gelmişken geçenlerde televizyonlarda ilk kez gösterilen ve sinemada vizyonda olduğu sıralarda da oldukça sarsıcı deneyimler yaşatan “Kelebek Etkisi” adlı filme değinmek istiyorum.

Hani, hayatta hatırlamayı seçtiğimiz ve bir türlü unutmayı seçemediğimiz ânlarımız vardır yâ? Aynı şekilde, karar vermeyi istemediğimiz, ama öyle–ya da–böyle bir karar vermek ve bir seçim yapmak zorunda kaldığımız ânlarımız vardır yâ? İşte bu film tam da bu noktada tüm duygu ve bilişlerimizi paralize ediyor ve bir ânda yutkunamayacak durumda filmi seyre dalıveriyorsunuz...

Daha da kötüsü, bir şekilde seçim yaptığımız, ancak bir zaman sonra da verdiğimiz kararı beğenmediğimiz ve de bin pişman olduğumuz zamanlarınız olur yâ? Hattâ bunlar arasında hiçbir zaman —ama hiçbir zaman— unutamadığımız çok kritik seçimlerimiz, kararlarımız ve anılarımız da vardır yâ? İşte “Kelebek Etkisi” adlı bu filmde, bir kez daha seçimlerimizin hayatımızda ne kadar da belirleyici olduğuna ve de seçimlerimizin ne kadar da baş döndürücü ve etkileyici sonuçlar doğurduğuna tanıklık ediyoruz.

Evet! “Kelebek Etkisi” adlı filmde, yaşamın kaotik çıkmazlarına doğru savrulan bir gencin, vermiş olduğu çok küçük kararların sonucunda, yaşamını nasıl da derinden değiştirdiğine tekrar tekrar şahit oluyoruz.

Filmdeki senaryoya göre, Evan Treborn (Ashton Kutcher) zaman mevhûmunu yitirmiş ve bu mizânsende Evan Treborn’un çocukluğu, hatırlayamadığı bir dizi dehşet verici olayla gölgelenmiştir. Geriye kalansa, sâdece hafızasının hayâlati ve çevresindeki kırık hayatlardır: Bu hayatlar ise, çocukluk arkadaşları Kayleigh (Amy Smart), Lenny (Elden Henson) ve Tommy’nin (William Lee Scott) hayatlarıdır…

Filmden anladığımız kadarıyla çocukluğu boyunca Evan, kendisini günlük tutmaya ve gündelik hayatındaki ayrıntıları yazmaya teşvik eden bir psikoloğun gözetimindedir. Artık üniversite öğrencisi olan Evan, günlüklerinden birini okurken kendini birden bire ve açıklanamayan bir nedenle geçmişe dönmüş bulur. Bu anakronik (tarih-dışı) deneyimlerinden sonra Evan anlar ki; yatağının altında sakladığı defterler geçmişe dönüp, hâtırâlarını anımsayabilmesi için birer araçtır.

Ama bu anımsayışlar, arkadaşlarının özellikle de yetişkinliğinde de sevmeye devam ettiği çocukluk aşkı Kayleigh’in yıkılmış hayatından sorumluluk duymasına neden olur. Bu nedenle çocukken elinden gelmeyen şeyleri yapmaya karar veren Evan, artık kasıtlı olarak geçmişe yolculuk yapmaya başlar, târihi yeniden yazmaya, arkadaşlarını ve sevdiklerini bu travmatik deneyimlerden kurtarmaya çabalar.

Fakat Evan geçmişte ne zaman bir şey değiştirse veya ne zaman başka bir seçim yapsa, her defasında yaptıklarının gelecekte beklenmedik sonuçlar doğurduğunu görür ve derîn bir hâyal kırıklığına uğrar. Film boyunca bu kısır döngü içersinde Evan, kendisi ile Kayleigh’nin “sonsuza dek mutlu” yaşayacakları bir gerçeklik dünyâsı yakalamaya çalışmaktadır. Ancak geçmişteki çok ufak bir ayrıntıyı değiştirdiğinde, her defasında tahmin edilemez bir şekilde kontrolsüz bir gelecekle ve yaşam senaryosuyla karşılaşmaktadır. Bu çalkantılar arasında, geleceği doğru bir şekilde tahmin edebileceği ve böylece istediği mutlu sona ulaşabileceği emin bir seçimi bir türlü yapamamakta ve kendisi ve arkadaşları için en doğru kararı bir türlü verememektedir.

MTV sinema yorumcularından Kurt Loder’e göre “Kelebek Etkisi” sizi tam anlamıyla koltuğunuza yapıştıracak duygusal çalkantılarıyla, gerçekten de sarsıcı bir deneyim…  Wireless Magazines editörlerinden Earl Dittman’a göre ise “Kelebek Etkisi” tüyler ürpertici ve insanın aklını başından alan şok edici bir film. İnsanın yüreğini ağzına getiren doğaüstü bir aşk ile kendini bu aşka adamaya odaklanmış bir yaşam hikâyesini seyre dalıyoruz bu filmde... Earl Dittman’a göre aşk hiç bu kadar şok edici ve ürpertici olmamıştı…

Yorumlar bu minvâlde devam edip gidiyor….

Biz tekrar konumuza dönecek olursa; özetle, Kaos teoreminde olduğu gibi sisteme müdahil olan ufacık girdiler —kelebeğin kanat çırpması kadar küçük bile olsa— sistemle etkileşime girerek nasıl ki çok büyük meteorolojik olaylara veyâ iklim değişikliklerine neden oluyorsa, bilinçaltımıza veyâ rûh dünyamıza müdâhîl olan ufacık bir duygusal girdi ya da bilişsel katkı da aynı şekilde tüm kimyâmızı, var-oluşumuzu, anlığımızı, özümüzü, tözümüzü ve gönlümüzü örseleyerek; bizi, hiç de hesaba katmadığımız bir yaşantının kumsalına ya da deneyimin sapağına fırlatıp atıverebiliyor!

İş, yalnız bununla da bitmiyor! Sistem, kendi tanrısal gramerini yine işletiyor ve yeniden kendi var-oluşumuzu belirlemek ya da onaylamak için istesek de istemesek de tekrar —aslında ardışık bir şekilde— başka bir seçim yapıyor ve yeniden başka bir yaşamın ve seçimlerin uzayına savruluyoruz. Başka deyişle, bizi kuşatan verili ve serili seçim uzayımız; biz, yeni bir seçim yaptıkça her defasında kendini yeniliyor ve bizi sürekli olarak hamle yapmaya —özelde seçim yapmaya— itekliyor.

Bu nedenle, Gerçeklik Terapisi ve Seçim Teorisi kuramlarının savunucusu ve yaratıcısı olan psikolog William Glasser’in kuram ve uygulamalarının yeniden yapılandırılması ve özellikle doğu toplumlarının mitleriyle ve arketipleriyle ilişkilendirilerek yerellendirilmesi ve yeniden değerlendirilmesi gerektiğini düşünüyorum.

Örneğin aşağıdaki diyagram, seçimlerimizin, tıpkı dalgacık–tanecik ikileminden ya da duygu–biliş ikileminde olduğu gibi, kendi nev-i şahsına münhâsır bir şekilde “Evet–Hayır” ikiliğinde salınıp aynı kelebek etkisini gösterebilmekte ve yaşantımızı kökünden değiştirebilmektedir. Başka deyişe, seçimlerimizin “Evet-Hayır” ikileminde salınarak yaşamımızın diğer bileşenleriyle etkileşime girmesi, tıpkı kelebek etkisinde olduğu gibi, hayatımızda kaos yaratabilmekte ve geleceğimizi öngörülemez bir şekilde değiştirebilmektedir.

Üstelik seçimlerimiz bununla da kalmayıp, Evet–Hayır ikiliğinin yanında, sürekli–süreksizlik ve de kararlı–kararsızlık anaforunda da salınarak tamamen kendi kontrolsüz ve kaotik uzayını da inşâ ediyor. Bu anlamda, aslında her seçim yaptığımızda, hayatımızda sarsıcı sonuçlar doğurabilecek bir “Kelebek Etkisi” başlatmış oluyoruz.

Demek ki, iç dünyamıza ya da dış dünyamıza müdâhil olan tüm bu girdilerin uzamında ve yaptığımız seçimler sonucunda, dekadans ile yeniden normalleşme arasında salınıyorken; madem ki “Kelebek Etkisi”nde olduğu gibi sonuçları kestiremiyor veyâ belirleyemiyoruz; hiç olmazsa bari, psikoterapistler olarak girdilerin filtrelenerek seçilmesi konusunda çok daha dikkatli olmamız gerektiğini düşünüyorum. Örneğin bir psikoterapi esnasında, görüşmeyle yapılandırdığınız empatik sisteme bir ânda dahil edilen herhangi bir,

Aktarım,

Yüzleştirme,

Sistematik duyarsızlaştırma,

Terapistin beden dili ve ses tonu,

Grup terapisi deneyimiyle gruba açılma,

Psikodrama ya da drama,

Meşguliyet terapisi (Ergoterapi),

Hobi desteği,

Hayvanlarla Uğraşma Terapisi (Hipoterapi),

Dinlenilen ve modellenen bir hikâye,

Efsânevi, Mitolojik veya Menkābevî bir kahraman,

Bir zülf-ü yâre dokunuş,

Değer verme,

Onaylama,

Empatik göz teması,

Duygudaşlık,

Kendine değer verme,

Aynada kendimizle göz göze gelmek,

Ezberlenen bir şiir,

Bir özdeyiş,

Okunan bir roman,

Size sebepsiz güldüğünü düşündüğünüz bir bebeğin gülüşü,

Bebeklerin kendilerine has kokuları,

Bayram sabahlarında el öperek toplanan harçlıklar,

Uzun sohbetlerin yapıldığı ramazan ve sahur geceleri,

Anonim kültürlerin mütemadiyen yaşatıldığı düşünlerimiz

Folklorik sterotiplerimiz,

Fıkralarımız,

Halk hikâyelerimiz,

Menkâbelerimiz,

İlâhîlerimiz,

Kandillerimiz,

Cenknâmelerimiz,

Söğüt ağaçlarına bağladığımız çaputlarımız,

Atma–türkülerimiz,

Yayla kültürümüz,

Nevroz kutlamalarımız,

Örgülerimiz,

Hattatçılığımız,

Ebrûzenliğimiz,

Dokumacılığımız,

Saz ile sözümüz,

Ney ile rebâbımız,

Asker uğurlama törenlerimiz,

Türbe ziyâretlerimiz,

Hacı adaylarını karşılamamız,

Fındık ya da çay toplamalarımız,

Çiğ köfte yoğurmalarımız,

Ölünün ardından helva kavurmamız,

Ekmeği kutsal bilip yere atmamamız,

Duvarlarda asılı işlemeli Mushaflarımız,

Çeyizlerimiz,

Kız isteme ritüellerimiz,

Alp–gazî geleneğimiz,

Hicivlerimiz,

Çalgılarımız,

Musîkimiz

Mimârimiz…. ve daha binlerce deneyim ve yaşantılama da, tıpkı Kelebek Etkisi’nde olduğu gibi ufacık bir “girdi” olarak rûh dünyamıza müdâhîl olur ve akābinde de kelebeksi bir etki yaratarak hastanızı (danışanınızı) bir ânda mutluluk iklimine veyâ terapötik (iyileştirici) bir sürece taşıyabilir.

Özetleyecek olursak; demek ki;

Quarkların Dalgacık ya da Tanecik ikiliğinde salınması ile,

Düşüncelerin; Optimizm (İyimserlik), Pessimizm (Kötümserlik) ikileminde,

Duygusallık ve Bilişsellik dualitesinde,

Doğrusallık (Lineerlik) ve Doğrusal Olmazlık (Non-Lineerlik) dikotomisinde,

Nedensellik (Determinizm) ve Nedenselliğe Bağlı Olmazlık (In-determinizm) ikiliğinde,

Reaktif Kişilik ve Proaktif Kişilik paradoksunda,

Belirlilik (Öngörülebilir Olmak) ve Belirsizlik (Öngörülebilir Olmazlık) zıtlığında,

Dekadans (Çöküntü) ve Yeniden Normalleşme (Re–Normalizasyon) döngüsünde,

Depresif (Çökkün) duygulanımla Manik (Neşeli) duygu durumunun ayrım noktasında,

Kesinlik ile Kesinsizlik salınımında,

Süreklilik ile Süreksizlik uzamında,

Karanlık ile Aydınlığın her gündönümündeki sapağında,

Kararlılık ve Karasızlık bağlamında,

Soyutluluk ile Somutluluk kurgusunda,

Statiklik ve Dinamiklik konumlarında,

Fizik’in ve Metafizik’in kavramsal haritalarında,

Matematiksel zıtlıkların Pozitif (+) ve Negatif (–) kutuplarında,

Cinsiyetin Erillik ve Dişillik doğasında,

Vuslat ile Fîrak’ın baş döndürücü sarhoşluğunda,

Uyku ile Uyanıklık arasında,

İçe-dönüklük ve Dışa-dönüklük tanısında,

Empatik ile Antipatik  duygu-durumunda,

Ölüm ile Doğum’un varoluşsal sancısında,

Varlık ile Yokluğun kozmik dansında,

Bilinç ile Bilinçaltı’nın topografyasında,

İyilik ile Kötülüğün bin yıllarca süren savaşında,

ve son tahlîlde, tüm seçimlerimizin “Evet” ve “Hayır”larla örüntülü uzayında, hep–ama–hep aynı psikodinamiyle karşılaşıyoruz. O da şu: İkilik!

Evet! İkilik, Kaos’un doğasından neşet ederek —ancak son tahlîlde yine Kaos’u besleyerek— Yaşam’ı ve Hayat’ı sürekli dönüştürüyor ve mütemadiyen de mevlevî-meşreb kozmik dansına devâm ediyor.

Sanırım bu durumu ancak şu metaforlarla açıklayabiliyoruz: Olan bitenler, sadece–ve–sadece galaktik bir ilâhi aşkın töresi! Yâni, ne “Kavuşmak” var, ne de “Ayrılmak”!

Sadece, “O” var, bir de Aşk var….!