İmam Rabbani ve Muhiddin Arabi gibi, daha saymadığımız bir çok tasavvuf aliminin ve Kur’an’ı yorumlayarak herşeye hayal yada hak üzre gerçek diyebilen tesfircilerin bu tamamen birbirine zıt yorumlara girmelerinin nedeni Kur’an’ın bu tür yorumlara açık olmasıdır. Ki bu zıt fikirler, felsefi bazda tüm felsefe tarihinde ya da diğer dinlerin öze ermiş erenlerinin ifadelerinde de kendini gösterir. Öyleyse hangi fikir doğrudur? İşin doğrusu, maddenin gerçekliği ya da hayal oluşu hallerini efal ve esma alemlerinden bakarak yorumlamaktır ki bu taktirde bu iki zıt fikrin de doğru olduğunu görürüz. Zıtların birliğinden varolan evren, bu evren içre düşünen insan beyninin, felsefi temelde zıtlardan biri üzerine yoğunlaşan fikriyle, diğerini yanlış varsaymasına neden oluyor. Bu aslında belki geniş bir idrakle bakabildiğimiz tüm fikir ve oluşumların haklılığını kavramamızda, tüm sebep ve sonuçların zincirleme reaksiyonlarına biçtiğimiz biçimleri algılamamızda da kendini gösterebilecek bir ince fikirliliktir. Varlık alemi, bu alemin yapı taşlarından olan elektronun hem dalga hem parçacık hareketi göstermesine benzer bir biçimde vardır. Varlık alemi yok değildir ama yok hükmündedir. Dikkat edelim yok olmak yani hiç olmamakla yok hükmünde olmak farklı şeylerdir. Yok hükmünde derken, efal aleminde vardır, hatta varlık köken olarak mana aleminde de vardır ama Zat’a göre yoktur demektir. Tüm boyutlara hitab eden Kur’an’daki ayetlerde, hangi idrakten bakarsak o boyutta doğrudur ama bu diğer idrakten bakıldığında doğru olacak diğer bir ayetin, yanlış olduğunu ve mutlak doğrunun sadece bir boyut açısından bakılarak kavranabileceğini göstermez.

Esasen, şüphesiz gerçek olan Allah’tır; fakat kainat ve ahiret, Allah’tan olduğu için gerçektir yani Rabb ile varlık arasında bağlantı vardır. Rabb, terbiye edici demektir ve Allah’ın tüm alemleri çekip çevirmesini, halden hale sokmasını, hükmünü varlık üzerinden yürütmesini anlatır. “Hâzâ min fadli Rabbî.” (27/40) “Bu, Rabbimin fazlındandır” ayetinde de, “bu” diyebileceğimiz herşeyin Rabbi terbiyeyle varolduğu, kainatta gözlemlediğimiz canlı ve cansız varlıklardaki tüm bu hassas denge ve düzenin bir Rab tarafından ve fazl olarak (iyilik,bahşetme) yaratıldığı söylenir. Öyleyse kainat yok değil vardır, hayal değil gerçektir ama Rabbin fazlıyla vardır, kendinden bir varlığı yoktur. Burada, bir orta yol olan İslamın, dünyayı tamamen hayali bir yaşantı olarak görmediği için, insanı dünyadan el ayak çekmeye değil, çalışmaya yönlendirdiğini ama yine dünyayı mutlak gerçekliği olan bir yer olarak da kabul etmediğinden, insanın, çalışıp kazandıklarına da tüm varlığıyla bağlanmaması gerektiğini, herşeyi Rabbin bir fazlı olarak kabul etmesi gerektiğinin önemle üstünde durduğunu söyleyelim. Orta yolun gerçeği tam anlamıyla yaşamamızı sağladığı ve Kur’an’da bu nedenle doğru yol olarak da tanımlanması dikkat çekicidir. Bu tabir, sadece Müslümanlık için değil, Taoizm, Budizm, Hinduzim gibi uzak doğu dinleri içinde bu dinlerin kutsal kaynakları ve inanırları tarafından kullanılmıştır. Bu konudaki Fatiha süresinin ayetleri başta olmak üzere diğer bazı ayetler şunlardır: “Allah, istediğini sırat-ı müstakıyme hidayet eder.” (24/46), “Kur’an hikmettir. Kesinlikledir ki, sen gönderilen Resullerdensin. Sıratı müstakim üzeresin.” (36/1-4).

Kâinat, yani Allah’ın sözü olan gerçek kitap, Allah’ın ilminden ayrı bir şey olmadığı için (Ama elbetteki Allah, aynı zamanda bu kitap’tan ayrıdır da. Basit bir izahla, Allah’ın zatının değil, ilminin tüm alemleri kapsadığını, alemlerin de bu ilmin alt kümeleri olduğunu, dolayısıyla alemlerin ayrı bir şey olmadığını; ama Allah’ın aynı zamanda zaman-mekan-değişim üzre kurulu bu alemlerden bambaşka bir varlık, zamandan mekandan ve değişimden münezzeh  Mutlak varlık olduğunu söyleyebiliriz.) mutlaka Rabbe ve ahirete kavuşulur. Burda da gelecek zamandan bahsedilmesi, yine bize göredir zira aslında zaten her şey her an hiç ilminden ayrı bir varoluşu olmadığı için, Rabb’e kavuşmuş haldedir.