Genetik gelişmeleri  ve genel sağlık  problemlerini konu alan sitemize (www.genetikbilimi.com) bir okurumuzdan gelen mail, çoğumuza yabancı gelen ve benimde adını o güne dek duymadığım bir hastalıkla ilgiliydi. Wilson hastalığı. Bu hastalık ile ilgili yaptığım araştırmaları ve bulguları sizlerle paylaşmak istedim. Kalıtsal bir hastalık olan wilson hastalığı, genetik bir problemin ne gibi sonuçlara gebe olabileceğine güzel bir örnek.

Bize gelen mail hastanın yakını tarafından yazılmış. Wilson hastalığı tanısı konulan kişide psikolojik ve nevrotik problemlerde baş göstermiş. İyileşmeyeceği düşüncesine kendini iyice inandırmış, tedaviyi de bu nedenle reddediyor. Merak edilen husus bu hastalık kişide nasıl ortaya çıkar? Varolan tedavi yöntemleri nelerdir? Wilson hastalığında etkili bir tedavi mevcut mu?

Genetik hastalıkların başta gelen sebebi bir görev için özelleşmiş gen yada gen gruplarının mutasyon neticesinde işlevini kısmen yada tamamen yitirmesidir. Mutasyonel etkiler iki yönlü değerlendirilebilir. Bunlardan birincisi; UV, alfa, beta, gama ışınları, sıcaklık ve pH değişimi vb. etkilerle oluşur. Bu faktörler genlerin anlatımını olumsuz yönde etkiler.

Bir genin genomdaki sayısı veya kromozom üzerindeki yeri değişmeksizin yapısının değişmesi mümkündür. Gen mutasyonu adı verilen olayın moleküler düzeyde nedeni, genin yapısını oluşturan nükleotidlerin sayı,oran ve dizilme sıralarının değişmesidir. Bir genin mutasyona uğraması sonucunda yeni bir allel (mutant allel)  meydana gelir. Genetik hastalıkların bir bölümü bu türden mutasyonların sonucunda var olur. Bu etkiler ölümcül sonuçlar doğuracak kadar şiddetli olabileceği gibi gende meydana gelen değişimin saptanması mümkün olmayan zayıflıkta olabilir. Bu iki uç etki arasındaki durumlarda ise fenotipte (dış görünüm) çeşitli derecelerde değişiklikler ortaya çıkar.

Kromozomal düzeyde gerçekleşmeyen mutasyonlarda ise kromozom yapı değişmelerinde genlerin kopya sayılarında azalma veya çoğalma, yada yeni bağlantı gruplarının oluşmasıyla gözlemlenir. Hemen hepsinde kendini gösteren yer durumu etkisiyle fenotipte değişmeler gözlemlenir.

Mutasyonların ikinci yönü ise kozmik ışınların genler üzerine etkileridir. Kozmik etkiler kişinin 120. günde precerebellum(ilk beyin) oluşumu ile farklılaşmış beyin hücrelerinde değerlendirilir ve genlerdeki dizilim düzenlenir. Bizim ana genetik programımız oluşur. Mevcut genlerin çalışması diğer bir ifade ile hangisinin aktifleşeceği (bak. Genlerin Örtülmesi-araştırma)  doğum anında alınan kozmik etkiler ile belirlenir. Bu etkiler ise fiziki yapımızı ve becerilerimizi belirler.

Genetik biliminin son 25 yılda hızla gelişmesi genetik mühendisliği alt bilim dalını doğurmuştur. Özellikle mutasyonların canlılar üzerinde etkilerinin keşfedilmesi bilim adamlarını doğal olmayan kontrollü mutasyonlar gerçekleştirme merakını uyandırmıştır. Deneme yanılma yolu ile bakterilerde yapılan çalışmalar verimli gelişmelere sahne olmuş ve ilerleyen teknik ve teknolojilerle yepyeni yöntemler geliştirilmiştir. Türler arası gen transferleri, genetik terapi, DNA moleküllerinin boyama ve işaretleme teknikleri ile karşılaştırmalı incelemeleri, nükleotidlerin sıralarının(genetik şifre) tayini (özellikle günümüzde sürdürülen insan genom projesi) bu çalışmalardan bazılarıdır. Bu çalışmaların hedefi genetik hastalıklara neden olan genlerin sağlıklı hale dönüştürülmesidir. Bu konuda yapılan çalışmaların başında sağlıklı genlerin kopyalanması ve hasarlı genler ile yer değiştirilmesidir. Bir diğer ifade ile bilgisayar ortamında sağlam bir dosyanın(File) copy-paste uygulaması ile problemli dosya ile yer değiştirilmesidir (replace).

Wilson hastalığının görülme sıklığı 30000 de 1‘dir. Hastalık, coğrafi bölge, soy ve cinsiyet gibi ayrımlar olmaksızın eşit oranda görülür. Bu denli nadir gözükmesinin nedeni etki düzeyi zayıf genler tarafından taşınmasıdır. Resesif (çekinik) özellikte mutant(mutasyona uğramış) genlerin bir bireyde etkin olabilmesi, anne ve babanın kromozomlarında, mutant genlerin, taşıyıcı nitelikte var olmasına bağlıdır. Tek başlarına risksiz olan mutant genler, bir sonraki nesilde karşılaşmaları sonucu, mutant genler aktifleşir. Etkin taşıyıcı nitelikteki ebeveynlerin çocuklarında wilson hastalığının görülmesi ihtimali, Mendel yasalarına uygun şekilde (bak. Mendel yasaları-1 -araştırma) %25 dir.

Wilson hastalığını W harfi ile belirtirsek. Küçük w resesif geni simgeler.

Ww erkek birey ile Ww Dişi bireyin çaprazlanması sonucu

WW     Ww            wW            ww   bireyler oluşabilir. Oranlar ise

WW=Sağlıklı %25

Ww=taşıyıcı %50

ww=wilson hastası %25’dir.(*)

Fakat %1 gibi küçük bir oranda, taşıyıcı özellikteki bireylerde de hastalığın belirmesi ihtimali vardır. Bunun nedeni ise tam olarak anlaşılmış değildir.

Bu hastalığın klinik ve patolojik belirtileri  ve bulguları beyin, karaciğer, kornea ve böbrekler başta olmak üzere pek çok dokuda fazla miktarda bakır depolanmasıdır.

Bakır elementi vitaminler gibi günlük belli miktarda alınması gerekir. Yiyeceklerin bir çoğunda belli oranlarda bulunan bakır, beslenme yolu ile ihtiyaçtan fazla miktarda karşılanır. Sindirim sonucu kan yoluna geçen bakır karaciğerde asimile edilir ve daha sonra idrar yolu ile dışarı atılır. Wilson hastalarında gözlenen tablo bakır asimilasyonunun yeterince gerçekleşememesidir. Doğum anından itibaren bebekte bakır birikimi başlayabilir. Bakırın tehlikeli boyutlara ulaşması, çocukluk ve ergenlik dönemlerinde sıklıkla karaciğer hastalıklarına sebebiyet verir. Ama bazen hastalık 40 yaşından sonrada kendini gösterebilir.

Vücuttaki bakır oranının tayini idrar testi ve kan serumu testi ile belirlenir. Özel bir göz muayenesi ile gözde Kayser Fleischer halkası belirlenmesi Wilson hastalığına erken teşhis koymada oldukça yarar sağlar. Karaciğer dokusunda kantitatif bakır tayini için karaciğer biyopsisi yapılması gerekli olabilir. Hasta dışında hastanın yakınları da üre testi yaptırmalıdır. Serumda bakır miktarının azalması bir diğer test aracıdır. Hastanın tüm akrabalarının genetik soy ağacının çıkartılması ve tüm verilerin titizlikle işlenmesi gelecekteki nesillerin sağlığı için son derece önemlidir.

İleri klinik vakalarda hastada karında şişlik ve ağrı, sarılık, karaciğer iltihabı, kan  kusma ,karın ağrısı problemleri görülebilir. Bunun dışında bazı hastalarda aşırı titreme, yazma, yürüme ve konuşma ve yutkunmada zorluk problemleri gözlenebilmektedir ve daha ileri seviyelerde ise tüm zihinsel işlevler durabilir. Bu durum bakır elementinin korteksteki zihinsel merkezlerini inaktif etmesi olarak açıklanır Bakır birikiminin neticesinde beynin hasar görmesi sebebiyle kişilik problemleri görülebilir. Bayanlarda ayrıca menstürasyon(aybaşı) evrelerinde düzensizlik, kısırlık ve çocuk düşürme problemleri gösterebilir. Ölümcül sonuçlar gösterebilen hastalık, taşıyıcı (heterozigot) tipteki bireylerde seyri son derece zararsız olabilmektedir. Bu tipteki Wilson hastalığına Ilıman Tipte Wilson Hastalığı adı verilir.

Wilson hastalığından sorumlu olan gen 13. kromozom üzerinde yer alır. ATP7B geni olarak adlandırılan bölgede uygun mutasyonların meydana gelmesi bu hastalığa zemin hazırlar. Bu mutasyonların çeşidinin 30 dan fazla olması hastalığa tanı ve teşhis konulmasını oldukça güçleştirmektedir. Buna bağlı olarak hastalığın tedavisine geç kalınabilir. Özellikle prenatal tanı (doğum öncesi) mümkün olabilecek en mükemmel zamanlamadır.

Wilson hastalığının tedavisinde özel ilaç terapisi uygulanır .Amaç; asimile edilemeyen bakırın, çinko asetat gibi ilaçlar yardımı ile vücuttan dışarı atılması sağlamak. Bu terapi ömür boyu sürer. Ayrıca bakır miktarı fazla olan bazı yiyeceklerin tüketimine son verilmesi etkili bir yöntemdir. Domuz eti, koyun ciğeri, ıstakoz, midye, çikolatalı sos, soya fasulyesi, yengeç, yerfıstığı ezmesi bakır oranı en fazla olan yiyeceklerdir. Bakır kaplarda yiyeceklerin pişirilmesi yiyeceğin bakır oranını arttırır

Wilson hastalığı sebebiyle karaciğer yetmezliği yaşayan hastaya karaciğer transplantasyonu olumlu sonuç vermektedir.

İstanbul - 30.10.2001
http://sufizmveinsan.com

Popüler Bilim
Temmuz 2002

Kaynak:

www.wilsonsdisease.org
(*)Konuyu rahat anlamak için örnekte 2 allel gösterilmiştir. Gerçekte 2 den çok daha fazla allellerin ihtimali söz konusudur.