(İng.; Fallacy - Osm.; Kıyâsı-ı bâtıl)

Akıl yürütmenin, muhakemenin birtakım kuralları vardır ve bu kurallar matematik kurallarına benzerler. Nasıl ki matematik kurallarına uymayan bir matematikçi düşünülemez, mantık kurallarına uymayan bir iddia / bir argüman sâhibi de düşünülemez. Hatalı akıl yürütme tartışmaları geçersiz ve tutarsız bâzı sonuçlara götürür. Hatalı çıkarımlar sonucu ortaya çıkan boş, temelsiz, asılsız sözler Batı düşünce dünyasında "Fallacy" - safsata - olarak nitelendirilir ve dışlanır.

Bir düşünceyi ortaya koyarken veya anlamaya çalışırken yapılan yanlış çıkarsamaların tamamına "safsata" denir. Safsatalar, ilk anda geçerli ve ikna edici gibi gözüken ancak yakından bakıldığında kendilerini ele veren sahte argümanlardır.

Günümüz Türkçesi'nde safsata kelimesi; kusurlu akıl yürütme anlamını kaybetmiş, yanlış inanç mânâsında kullanılır olmuştur. Oysa, safsata, insanın muhakeme yetisinin yanlış yönde kullanımıdır ve çoğu kez ön yargı, eksik bilgi, bâtıl inançlar, duygusallık, yersiz göndermeler, acelecilik, özensizlik, genelleme, duygu sömürüsü, Türkçe'yi kötü kullanma, kişilik sorunları (meselâ hiç bir yerde ve işte dikiş tutturamayan, samimiyetsiz, varoluşunu hissedebilmek için durup dururken ona buna saldırıp "mastürbasyon mental" yapan, herşeyi bilme iddiasındaki sebatsız sosyopatlar) sebebiyle birileriyle durduk yerde bir şey yarıştırmaya kalkma gibi sebeplerden kaynaklanır.

GİRİŞ:
Kendi düşüncelerimizi geçerli olarak ifâde etmemizi, başkalarının düşüncelerini ise doğru anlamamızı sağlayan, akıl yürütme, muhakeme, düşünme, ispat ve çıkarım yapma metoduna "mantık" diyoruz. Mantık hataları veya bir diğer değişle hatalı çıkarımlar sonucu ortaya çıkan boş, temelsiz, asılsız ahkâma ise safsata. Safsatalar, insanlar arası iletişimin önündeki en önemli engelleri teşkil ediyor.
Düşünürken veya konuşurken acele karar vermek, önyargılı davranmak, söyleyeceklerimizi yeterince tartmadan söylemek, çok genel ifâdeler kullanmak, yeterince bilgi sâhibi olmadığımız konularda başkalarına ahkâm kesmek, ünlü kişilerin sözlerini kendi iddialarımızın doğruluğunu ispatlamak amacıyla kullanmak, fikrimizi kabûl ettirmek için karşımızdakini aşağılamak, baskı altına almak, statümüzü veya popülaritemizi ileri sürmek, bir başkasının fikrini lâyıkıyla anlamadan savunmaya geçmek veya saldırmak... Bu davranışlarımız, tartışmalarımızı yetersiz, tutarsız sonuçlara yani safsatalara götürür ve iletişim ortamını çekilmez hâle getirir.

SAFSATA TÜRLERİ
Safsatalar, biçimsel (formal) ya da serbest (informal) safsatalar olmak üzere iki türdür.

Biçimsel Safsatalar:
Bir argümanın yapısından kaynaklanan, bir argümanı teknik olarak geçersiz kılan hatalardır. Bir argümanın teknik olarak geçersiz olması, sonucunun öncüllerini izlememesi anlamındadır. Biçimsel safsatalarda mes'ele, sonucun doğru veya yanlış olması değil, çıkarsamanın doğru öncüllere dayanmamasıdır.

Örnek: Bütün insanlar yeşildir. => Sokrat bir insandır. => Sokrat yeşildir.
(İlk öncül yanlış.)

Serbest Safsatalar:
Biçimsel Safsatalar argümanın şekli, Serbest Safsatalar ise "anlamı" ile uğraşırlar. Serbest Safsatalar, kullanılan Türkçe'deki belirsizlik, kelime veya gramerin yanlış kullanımı, bir fikrin veya olayın yanlış ifâdesi, bir tahminin vurgulanması, yanlış anlama, konu dışına çıkma gibi kusurlar nedeniyle ortaya çıkar.

Doğru bir muhakeme için ifâdenin açık olması gerekir. Oysa Serbest Safsatalarda ifâdeler anlaşılır değildir. Serbest Safsatalar, kullanılan Türkçe'nin anlamı ile uğraşır.

Şimdi dilerseniz, sıkça karşımıza çıkan birkaç serbest safsata türünü örnekleriyle görelim.

VURGULAMA SAFSATASI:
Tanım: Bir kelime veya ifâdeye vurgu yaparak farklı bir anlam ifâde etme veya anlamı kaydırma hatası.

Örnek 1: Çalış baban gibi eşek olma.
1- (Çalış baban gibi, eşek olma.)
2- (Çalış, baban gibi eşek olma.)

GENELLEŞTİRME SAFSATASI:
Tanım: Özel durumlardan, özelliği olan istisnai hâller için geçerli olan kurallardan genel ilkelere ve ifâdelere sıçrama hatası.

Güncel Örnek 1:

"İmzalamazsa devlet krizi çıkar. Dünya üzerinde hiçbir başbakan, kendi devletinin başkanını böylesine tehdit etmemiştir. Siz ettiniz. Gene imzalamadı."
(Hıncal Uluç, 23.08.2000, Sabah)

Yazar, kendi bilgisi dâhilindeki ülkelerde hiç bir başbakanın kendi devlet başkanını böyle tehdit etmediği iddiasından yola çıkarak Türkiye başbakanını eleştiriyor. Burada yazarın böyle bir genelleme yapabilmesi için bütün dünyadaki başbakanlarla cumhurbaşkanları arasındaki geçmiş ilişkileri istatistikleri ile biliyor olması gerekir.

ADAM KARALAMA SAFSATASI
Tanım: Bir kişinin önerileri yerine, önerinin reddedilmesini sağlamak için, kişiye sövgü mâhiyetinde yapılan saldırı.

Güncel Örnek:

"Mrs. Merwe o gün Genel Kurul salonuna Nazlı ablasının kolunda, refakatte giriyor. O ablası ki, geçmiş yaşamını herkes çok iyi biliyor. Yalısında düzenlenen partiler, verilen içkili davetler, şarap ve rakının su gibi aktığı görkemli sofralar, sauna partileri... Ve kocasını mektupla Demirel'e şikâyet etmekten utanmamış, en sonunda kapağı Fazilet Partisi'ne atıp milletvekili olmayı başarmış bir vatandaşımız!"
(Emin Çölaşan, 30.08.2000, Hürriyet)

Yazar, Fazilet Partisi milletvekili olan Nazlı Ilıcak'ın geçmişiyle, şu anda bu partide olmasını bağdaştıramıyor. Bunun gerekçelerini de muhatabını aşağılayarak anlatıyor.

NİTELİKSEL ADAM KARALAMA
Tanım: Bir kimsenin görüşlerinin yanlış olduğuna dâir delil sunmak yerine, o kimsenin niteliklerine (kişiliğine, karakterine, niyetlerine, vasıflarına vb.) saldırarak, reddetmek veya karşı iddiada bulunmak.

Güncel Örnek:

"Yeni Bin Yıl Gazetesinde dedikodular yazan bir yazar var. Şeriatçılığı ile tanınan bu yazarın daha önce Yeni Şafak Gazetesi'nde köşesi vardı. Adı, Kürşat Bumin. Ses tonu Çetin Altan'a benziyor, herhâlde o nedenle kendini entellektüel sınıfına koyuyor."
(Can Ataklı, 18.08.2000, Sabah)

Yazar, muhatabını eleştirirken onun bir dedikodu yazarı olduğunu, olsa olsa ses tonundan dolayı entellektüel sayılacağı çıkarımını yapıyor.

"SEN DE" SAFSATASI
Tanım: Bir iddiaya cevap vermek yerine, iddia sahibinin söyledikleri ile davranışları tutarlılık içinde olmadığı savıyla karşı iddiada bulunmak.

Örnek 1: İçki içmemem gerektiğini söylüyorsun, ama seni de hiç ayık görmedim.

Örnek 2:

Sinan: Hayvanları beslenme ve giyim amacıyla öldürmek yanlıştır.
Aylin: İyi ama, sen hem deri ceket giyiyor hem de biftek yiyorsun. Böyle birşeyi nasıl söylersin?

DOLDURUŞA GETİRME SAFSATASI
Tanım: Bir insan hakkında önceden olumsuz bilgiler (doğru veya yanlış) ileri sürerek, onun sonradan söyleyeceklerini gözden düşürmeye ve bir ön yargı oluşturmaya çalışma. Adam Karalama Safsatası'nın özel bir şeklidir.

Güncel Örnek:

"Deprem, KHK derken gündem biraz seyrelecek ve gözünü sevdiğim ülkemin, gözüne vurgun olduğum medyasında, beynine âşık olduğum tiplerin servisleri yapılacak, dâvâlar açılacak, iddiâlar 'sav'lanacak, haberler üfürülecek."
(Ferhat Barış, 20.08.2000, Zaman)

Yazar, medyanın tavrını alaycı bir üslûpla eleştirerek, vereceği haberlerin güvenirliği hakkında okuru şartlandırmaya çalışıyor.

YA SİYAH YA DA BEYAZ SAFSATASI
Tanım: Gerçekte çok seçenek olmasına rağmen, muhatabı birbirine karşıt iki seçenek arasında bırakmak sûretiyle yapılan hata.

Örnek 1: Beni sevmiyorsan, benden nefret ediyorsun demektir.
Örnek 2: Ya bana karşısın, ya da benim yanımdasın.
Örnek 3: Ülkeni ya sev, ya da terk et.

SONUÇ:

"Mantık" denilen şey değer yargısı değil, ideâl değil, ideoloji değil, inanç hiç değildir. "Mantık" kelimesi "intak" kelimesinden gelir, "söyleten" ya da "söylenen" anlamında. Bir düşünceyi, inancı, ideolojiyi, olguyu vs. vs. okuyana / dinleyene aktarma yöntemidir. Bu yöntemi isteyen alır, isteyen almaz diyemeyiz çünkü Aristo'dan bu yana medenî dünyada uluslar arası kabûl gören münazara / argüman yöntemi budur. Kurallara uymayana uyması gerektiğini hatırlatmak cebirde yanlış çözülen bir denklemin yanlışlığının nerede olduğuna işâret etmek gibidir. Denklemi yanlış çözen, yanlış çözdüğü kendisine söylendiğinde alınırsa, bir de üstelik hakarete uğradığını, aşağılandığını düşünürse vay hâlimize!

Suâl: Herkes iyi yazmak zorunda mı?

El cevap: Neden olmasın? Kimin ne eksiği var? :-)

İstanbul - 10.09.2002
http://sufizmveinsan.com

(Kaynak : 'SAFSATA KILAVUZU', 4A Çevresi Dizisi, Boyut Yayınevi)